Ο ερχομός ενός παιδιού γεμίζει αναμφίβολα με χαρά
αλλά και με άγχος τους γονείς. Αγωνιούν για την ομαλή ανάπτυξή του, χαίρονται
για τα επιτεύγματά του αλλά πολλές φορές το συγκρίνουν με άλλα παιδιά.
Αν και
κάθε παιδί έχει διαφορετικό ρυθμό ανάπτυξης, οι επιστήμονες χρησιμοποιούν τα
λεγόμενα «αναπτυξιακά ορόσημα» για να καθορίσουν αν έχει φυσιολογική ή
αναπτυξιακή καθυστέρηση.
«Όταν μιλάμε για την ανάπτυξη του παιδιού,
αναφερόμαστε στην ικανότητά του να κάνει όλο και πιο σύνθετα πράγματα καθώς
μεγαλώνει. Από τη γέννηση του και μέχρι την ηλικία των 5 ετών εξελίσσονται τα
πιο σημαντικά στάδια ανάπτυξής του, τα οποία θα σηματοδοτήσουν τη μετέπειτα
εξέλιξη του σε διάφορους τομείς. Βέβαια, θα πρέπει να τονίσουμε ότι τα
αναπτυξιακά στάδια δεν εμφανίζονται σε όλα τα παιδιά με τον ίδιο ρυθμό, όμως οι
ηλικίες που αναφέρονται αναλυτικά παρακάτω είναι ενδεικτικές για την κατά μέσο
όρο εκδήλωση των αντίστοιχων χαρακτηριστικών», εξηγεί ο Μηνάς Καπετανάκης, MD,
PhD c, Παιδίατρος - ειδικός Παιδονευρολόγος, Διδάκτωρ Παιδονευρολογίας στο
Πανεπιστήμιο Lund Σουηδίας και μέλος της Παιδονευ-ρολογικής Εταιρείας Σουηδίας
(http://paidoneurologos.gr/index.html
).
0 - 1 μηνός
Κινητική ανάπτυξη
1. Φέρνει τα χέρια σε μέση γραμμή, δηλαδή κοντά στα
μάτια και το στόμα
2. Τα χέρια είναι αρχικά τον περισσότερο χρόνο
σφιχτές γροθιές
3. Γυρίζει το κεφάλι και προς τις δύο πλευρές όταν
είναι μπρούμυτα
4. Το κεφάλι «πέφτει» πίσω όταν ανασηκώνετε το
παιδί, η ικανότητα στήριξης της κεφαλής είναι μέτρια
5. Το αντανακλαστικό του ξαφνιάσματος ή moro. Εκλύεται
από έναν ξαφνικό δυ-νατό θόρυβο ή από απότομες κινήσεις, όπως όταν ξεντύνουμε
το βρέφος τεντώνε-ται, εκτείνει συμμετρικά τα χέρια και τα πόδια, ανησυχεί ή
κλαίει, και αμέσως μετά φέρνει γρήγορα τα χέρια και πόδια στη μέση γραμμή
6. Αντανακλαστικό και όχι κοινωνικό χαμόγελο
Αισθητηριακή ανάπτυξη (όραση, ακοή, όσφρηση, αφή)
1. Εστιάζει σε απόσταση ως και περίπου 30 εκατοστά
2. Τα μάτια κινούνται και συχνά μοιάζει να
«αλληθωρίζει». Αναγνωρίζει οικείους ή-χους και φωνές (η ακοή του είναι πλήρως
ανεπτυγμένη ήδη)
3. Προτιμά ασπρόμαυρα σχέδια καθώς η έγχρωμη όραση
δεν είναι ακόμα πλήρως α-νεπτυγμένη, αλλά περισσότερο από όλα προτιμά τα
πρόσωπα
4. Προτιμά τις γλυκές μυρωδιές και αναγνωρίζει τη
μυρωδιά του μητρικού γάλακτος
5. Προτιμά τις απαλές επιφάνειες και τους ήπιους
χειρισμούς
«Πηγή προβληματισμού για τους γονείς και αφορμή για
συζήτηση με τον παιδίατρο είναι χαρακτηριστικά, όπως όταν δεν ανοιγοκλείνει τα
βλέφαρα όταν του δείχνετε ι-σχυρό φως, δεν εστιάζει και δεν ακολουθεί 180ο ένα
αντικείμενο κοντά στο πρόσωπό του, δεν κινεί συχνά τα άκρα του, μοιάζει πολύ
χαλαρό κι αδύναμο, εμφανίζει συνεχή τρόμο της κάτω γνάθου, όταν δεν κλαίει, δεν
ανταποκρίνεται σε έντονους ήχους, έχει αδύναμο ρούφηγμα και τρώει πολύ αργά.
Βέβαια, ως προς το τελευταίο χαρακτηριστι-κό θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι το
παιδί δεν τρώει πάντα με τον ίδιο ρυθμό», διευκρινίζει ο Δρ. Καπετανάκης.
2 - 3 μηνών
Κινητικά ορόσημα
1. Ανασηκώνει το κεφάλι και το στήθος όταν
βρίσκεται μπρούμυτα
2. Υποστηρίζει το στήθος με τα χέρια όταν βρίσκεται
μπρούμυτα (ανασηκώνεται στους αγκώνες)
3. Τεντώνει τα πόδια και κλωτσά όταν βρίσκεται
ανάσκελα
4. Ανοιγοκλείνει τις παλάμες. Τον περισσότερο χρόνο
οι παλάμες είναι ανοικτές
5. Φέρνει τα χέρια στο στόμα και σπρώχνει
αντικείμενα που κάνουν ήχο
6. Πιάνει με όλη την παλάμη, πιάνει παιχνίδια με τα
δύο χέρια στη μέση γραμμή
Όραση και Ακοή
1. Παρατηρεί πρόσωπα, και ακολουθεί κινούμενα
αντικείμενα 180ο
2. Αναγνωρίζει από απόσταση οικεία αντικείμενα και
πρόσωπα
3. Σταδιακά χρησιμοποιεί τα μάτια και τα χέρια σε
οπτικοκινητικό συγχρονισμό
4. Χαμογελά στον ήχο της φωνής σας
5. Στρέφει το κεφάλι προς τους ήχους και αρχίζει να
μιμείται ήχους
Κοινωνικά και Συναισθηματικά Ορόσημα
1. Αναπτύσσει κοινωνικό χαμόγελο
2. Ευχαριστιέται το παιχνίδι με άλλους ανθρώπους
και διαμαρτύρεται όταν το παιχνίδι τελειώνει
3. Εκφράζεται περισσότερο με το πρόσωπο
4. Μιμείται κάποιες κινήσεις και εκφράσεις του
προσώπου
Σύμφωνα με τον κ. Καπετανάκη, θα πρέπει να
απευθυνθείτε στον παιδίατρός σας αν το παιδί ΔΕΝ:
- ανταποκρίνεται σε έντονους ήχους
- παρατηρεί τα χέρια του στους 2 μήνες
- χαμογελά
στον ήχο της φωνής σας στους 2 μήνες
- ακολουθεί με το βλέμμα κινούμενα αντικείμενα
στους 2-3 μήνες
- χαμογελά στους ανθρώπους στους 3 μήνες
- πιάνει αντικείμενα με τα δύο χέρια στους 3 μήνες
- υποστηρίζει καλά το κεφάλι στους 3 μήνες
- απλώνει το χέρι για να πιάσει παιχνίδια στους 3-4
μήνες
-«μπαμπαλίζει»
στους 3-4 μήνες
- κινεί ένα ή και τα δύο μάτια προς όλες τις
κατευθύνσεις ή «αλληθωρίζει» συνέχεια;
- παρατηρεί καινούρια πρόσωπα.
4 - 7 μηνών
Κινητικά Ορόσημα
1. Ρολλάρει και προς τις δύο κατευθύνσεις (από
μπρούμυτα ανάσκελα και αντίστρο-φα)
2. Κάθεται, δηλαδή έρχεται στην εδραία θέση, αρχικά
με υποστήριξη και ύστερα χωρίς
3. Στηρίζει μέρος του βάρους του στα πόδια
4. Προσεγγίζει αντικείμενα με το ένα χέρι
5. Μεταφέρει αντικείμενα από το ένα χέρι στο άλλο
6. Κρατά αντικείμενα με ολόκληρο το χέρι
Οπτικά Ορόσημα
1. Ολοκληρώνεται η έγχρωμη όραση
2. Ωριμάζει η όραση απόστασης
3. Μπορεί να παρακολουθεί κινούμενα αντικείμενα
Λεκτικά Ορόσημα
1. Γυρίζει στο άκουσμα του ονόματός του
2. Ανταποκρίνεται στο όχι
3. Αναγνωρίζει συναισθήματα από τον τόνο της φωνής
4. Ανταποκρίνεται στους ήχους κάνοντας ήχους
5. Χρησιμοποιεί την φωνή του για να εκφράσει χαρά ή
δυσαρέσκεια
6. «Μπαμπαλίζει» με σύμφωνα
Γνωσιακά Ορόσημα
1. Βρίσκει αντικείμενα μερικώς καλυμμένα
2. Εξερευνά τα χέρια και το στόμα του
3. Προσπαθεί να πιάσει αντικείμενα που δεν φτάνει.
Ψάχνει να βρει αντικείμενα που έχουν φύγει από το οπτικό του πεδίο
Κοινωνικά Ορόσημα
1. Ευχαριστιέται το παιχνίδι
2. Ενδιαφέρεται για τον καθρέφτη
3. Είναι συχνά χαρούμενο
«Θα πρέπει, όμως, να επικοινωνήσετε με τον
παιδίατρό σας στην περίπτωση που το παιδί μοιάζει σφιγμένο, με συσπασμένους
μύες ή πολύ χαλαρό, δεν μπορεί να κρατή-σει το κεφάλι του ή τον κορμό του στην
εδραία θέση, απλώνει μόνο το ένα χέρι, δεν θέλει να το αγκαλιάζετε, δεν δείχνει
τρυφερότητα, δεν χαίρεται όταν βρίσκεται με άλ-λους ανθρώπους, το ένα ή και τα
δύο μάτια κινούνται προς τα έξω, έχει ευαισθησία στο φως, δεν ανταποκρίνεται σε
ήχους, δεν φέρνει αντικείμενα στο στόμα, δεν γυρίζει από μπρούμυτα ανάσκελα ή
το ανάποδο στους 5 μήνες, δεν χαμογελά αυθόρμητα στους 5 μήνες, δεν γελά στους
6 μήνες, δεν προσπαθεί να φτάσει αντικείμενα στους 7 μήνες, δεν παρακολουθεί με
το βλέμμα αντικείμενα και προς τις δύο κατευθύνσεις στους 7 μήνες, δεν
προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή σας ή αν δεν “μπαμπαλίζει” στους 8 μήνες»,
σημειώνει ο Παιδίατρος - ειδικός Παιδονευρολόγος.
8 - 12 μηνών
Κινητικά Ορόσημα
1. Έρχεται και παραμένει σε καθιστή θέση χωρίς
βοήθεια
2. Μπουσουλάει πάνω στην κοιλιά του, έρπει
3. Στέκεται όρθιο κρατώντας έπιπλα
5. Περπατάει κρατώντας έπιπλα κατά μήκος
6. Στέκεται στιγμιαία χωρίς να κρατιέται από
πουθενά
7. Μπορεί να κάνει και λίγα βήματα χωρίς βοήθεια
Ορόσημα λεπτής κινητικότητας
1. Πιάνει αντικείμενα με τον δείκτη και τον
αντίχειρα
2. Χτυπάει δυο κύβους μεταξύ τους
3. Βάζει και βγάζει αντικείμενα μέσα σε δοχείο
4. Αφήνει τα αντικείμενα που έπιασε με ευκολία
Γλωσσικά ορόσημα
1. Προσέχει πολύ τον λόγο των μεγάλων
2. Απαντά στο «όχι» και άλλες απλές εντολές
3. Κάνει απλές χειρονομίες κουνώντας το κεφάλι δείχνοντας
«όχι», λέει «μπαμπά» και «μαμά» στο σωστό πρόσωπο
4. Χρησιμοποιεί σημεία έκπληξης
5. Προσπαθεί να μιμηθεί λέξεις
Γνωσιακά Ορόσημα
1. Εξερευνά τα αντικείμενα με πολλούς διαφορετικούς
τρόπους
2. Βρίσκει εύκολα κρυμμένα αντικείμενα
3. Κοιτάζει τη σωστή εικόνα όταν την ονομάζετε
4. Μιμείται χειρονομίες
5. Χρησιμοποιεί αντικείμενα με τον σωστό τρόπο
Θα πρέπει να συμβουλευθείτε τον παιδίατρο αν δεν
μπουσουλάει στους 12 μήνες, «σέρνει» τη μια μεριά του σώματός του όταν
μπουσουλάει για περισσότερο από 1 μή-να, δεν στέκεται χωρίς βοήθεια, δεν ψάχνει
αντικείμενα που κρύβονται μπροστά του, δεν δείχνει σε εικόνες και αντικείμενα,
δεν χρησιμοποιεί λέξεις όπως «μαμά» και «μπαμπά», δεν ακούει στο όνομά του ή
δεν χρησιμοποιεί χειρονομίες ή νοήματα.
1 - 2 ετών
Κινητικά Ορόσημα
1. Περπατά ανεξάρτητα, και όσο πλησιάζει τα 2 έτη,
τρέχει
2. Σέρνει παιχνίδια ενώ περπατά
3. Μεταφέρει ογκώδη ή πολλά παιχνίδια
4. Μπορεί να σταθεί στις μύτες των ποδιών
5. Κλωτσά μπάλα
6. Σκαρφαλώνει και κατεβαίνει από τα έπιπλα χωρίς
βοήθεια
7. Ανεβαίνει και κατεβαίνει σκάλες κρατώντας την
κουπαστή ή το χέρι σας
Ορόσημα λεπτής κινητικότητας
1. Μουτζουρώνει
2. Χτίζει πύργο με 4 κυβάκια
3. Μπορεί να δείχνει προτίμηση σε κάποιο χέρι
Ορόσημα Ομιλίας
1. Δείχνει αντικείμενα όταν τα ονομάζετε
2. Αναγνωρίζει τα ονόματα γνώριμων ανθρώπων,
αντικειμένων και μερών του σώμα-τος
3. Λέει αρκετές λέξεις (από τους 15-18 μήνες)
4. Κάνει απλές προτάσεις δύο λέξεων (18-24 μήνες)
5. Μιλά με προτάσεις των 2-4 λέξεων (24 μήνες)
6. Ακολουθεί απλές οδηγίες και επαναλαμβάνει λέξεις
που άκουσε σε συζήτηση με-γάλων
Γνωσιακά Ορόσημα
1. Βρίσκει αντικείμενα κρυμμένα ακόμα και κάτω από
2 ή 3 επίπεδα
2. Ομαδοποιεί ανά σχήμα και χρώμα
3. Αρχίζει το παιχνίδι «προσποίησης»
Κοινωνικά και Συναισθηματικά Ορόσημα
1. Μιμείται συμπεριφορές ενηλίκων και άλλων παιδιών
2. Αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ξεχωριστό
πρόσωπο από τους άλλους
3. Χαίρεται όλο και περισσότερο την παρουσία των
άλλων παιδιών
4. Αυξανόμενη ανεξαρτησία
5. Προκλητική συμπεριφορά
6. Αυξημένο άγχος αποχωρισμού κοντά στους 18 μήνες,
που σχεδόν εξαφανίζεται στους 24
«Θα πρέπει να ανησυχήσετε αν το παιδί δεν μπορεί να
περπατήσει στους 18 μήνες ή αν περπατά αποκλειστικά στις μύτες ή δεν περπατά
στο φυσιολογικό μοτίβο μετά από μερικούς μήνες περπατήματος. Επίσης, αν δεν
μπορεί να ακολουθήσει απλές οδηγίες στους 24 μήνες, δεν μπορεί να σπρώξει ένα
τροχήλατο παιχνίδι στους 24 μήνες, δεν γνωρίζει τη χρήση κοινών αντικειμένων
του νοικοκυριού στους 15 μήνες, δεν μιλά με προτάσεις των δύο λέξεων στους 24
μήνες ή δεν μιμείται πράξεις ή λέξεις», συμβου-λεύει ο Δρ. Μηνάς Καπετανάκης.
3 - 4 ετών
Κινητικά Ορόσημα
1. Πηδά και στέκεται στο ένα πόδι για 5
δευτερόλεπτα
2. Ανεβοκατεβαίνει σκάλες χωρίς υποστήριξη
3. Κλωτσά μπάλα σε ευθεία
4. Πετά μπάλα πάνω από το κεφάλι
5. Μπορεί να πιάσει μια μπάλα που κάνει γκελ
6. Βαδίζει μπροστά και πίσω με ευελιξία
Ορόσημα λεπτής κινητικότητας
1. Αντιγράφει ένα τετράγωνο
2. Ζωγραφίζει ένα πρόσωπο με 2-4 μέρη (κεφάλι,
χέρια, πόδια)
3. Χρησιμοποιεί ψαλίδι
4. Ζωγραφίζει κύκλους και τετράγωνα
5. Αντιγράφει ορισμένα κεφαλαία γράμματα
Γλωσσικά Ορόσημα
1. Αντιλαμβάνεται τις έννοιες «ίδιο» και
«διαφορετικό»
2. Χρησιμοποιεί σταθερά κάποιους γραμματικούς
κανόνες
3. Μιλά με προτάσεις των 5-6 λέξεων
4. Οι ξένοι αντιλαμβάνονται όλα όσα λέει
Γνωσιακά Ορόσημα
1. Αντιλαμβάνεται την έννοια του μετρήματος και
ίσως να μπορεί να μετρήσει λίγο
2. Προσεγγίζει τα προβλήματα από μία μόνο άποψη
3. Αντιλαμβάνεται καλύτερα το πέρασμα του χρόνου
4. Ακολουθεί οδηγίες τριών βημάτων και μπορεί να
θυμηθεί μια ιστορία
5. Εμπλέκεται σε «φανταστικό» παιχνίδι
Κοινωνικά και Συναισθηματικά Ορόσημα
1. Ενδιαφέρεται για νέες εμπειρίες
2. Συνεργάζεται με τα άλλα παιδιά
3. Παίζει «μαμά και μπαμπάς»
4. Ντύνεται και ξεντύνεται με ελάχιστη βοήθεια
5. Διαπραγματεύεται στους διαπληκτισμούς
6. Μεγαλύτερη ανεξαρτησία
7. Ασυνήθιστες εικόνες ονομάζονται «τέρατα»
8. Αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως σώμα, νου και
συναισθήματα
9. Δεν μπορεί συχνά να ξεχωρίσει την φαντασία από
την πραγματικότητα
Αν ωστόσο, σύμφωνα με τον κ. Καπετανάκη, το παιδί
δεν μπορεί να κάνει κάτι από τα προαναφερόμενα ή αν αγνοεί τα άλλα παιδιά και
δεν απαντά όταν του μιλάτε, αντιστέ-κεται στο ντύσιμο, τον ύπνο και την
τουαλέτα, δεν έχει κανέναν αυτοέλεγχο όταν θυ-μώνει, δεν χρησιμοποιεί προτάσεις
με 4 λέξεις και πάνω ή το «εγώ» και το «εσύ» σωστά, τότε θα πρέπει θα πρέπει να
ζητήσετε τη βοήθεια ειδικού.
4 - 5 ετών
Κινητικά Ορόσημα
1. Στέκεται στο ένα πόδι για 10 δευτερόλεπτα
2. Πηδά και κάνει κουτσό
3. Κάνει κούνια και σκαρφαλώνει
Ορόσημα Λεπτής Κινητικότητας
1. Αντιγράφει τρίγωνα και λοιπά σχήματα
2. Ζωγραφίζει «άνθρωπο» με σώμα και άκρα
3. Γράφει μερικά γράμματα
4. Ντύνεται και ξεντύνεται χωρίς βοήθεια
5. Χρησιμοποιεί πιρούνι, κουτάλι
6. Συνήθως ασχολείται με την φροντίδα του
(χτένισμα, πλύσιμο χεριών κ.λπ.)
Γλωσσικά Ορόσημα
1. Θυμάται μέρος μιας ιστορίας
2. Μιλά με προτάσεις με περισσότερες των 5 λέξεων
3. Χρησιμοποιεί τον μέλλοντα
4. Λέει όνομα και διεύθυνση
Γνωσιακά Ορόσημα
1. Μπορεί να καταμετρήσει 10 ή περισσότερα πράγματα
2. Μπορεί να αναγνωρίσει σωστά 4 χρώματα
3. Αντιλαμβάνεται καλύτερα την αίσθηση του χρόνου
4. Ξέρει τη χρήση καθημερινών αντικειμένων
(χρήματα, φαγητό κ.λπ.)
Κοινωνικά Ορόσημα
1. Θέλει να ευχαριστήσει τους φίλους του
2. Θέλει να είναι σαν τους φίλους του
3. Πιο θετικό προς τους κανόνες
4. Χαίρεται να τραγουδά, να χορεύει και να παίζει
5. Δείχνει ανεξαρτησία
Ενημερώστε τον παιδίατρο αν το παιδί:
1. Είναι φοβισμένο ή ντροπαλό
2. Εμφανίζει υπερβολικά επιθετική συμπεριφορά
3. Δεν απομακρύνεται εύκολα από κοντά σας
4. Δεν μπορεί να συγκεντρωθεί σε μια δραστηριότητα
για περισσότερο από 5 λεπτά
5. Δεν ενδιαφέρεται για παιχνίδι με τα άλλα παιδιά
6. Δεν ανταποκρίνεται σε άλλους ανθρώπους
7. Σπάνια παίζει «φανταστικό παιχνίδι» ή μιμείται
8. Δείχνει λυπημένο τον περισσότερο καιρό
9. Δεν ασχολείται με πολλές διαφορετικές
δραστηριότητες
10. Αποφεύγει ενήλικες ή παιδιά, ή μοιάζει διαρκώς
αφηρημένο
11. Δεν εκφράζει μεγάλη ποικιλία συναισθημάτων
12. Δεν τρώει, δεν κοιμάται ή δεν χρησιμοποιεί την
τουαλέτα καλά
13. Δεν μπορεί να ξεχωρίσει τη φαντασία από την
πραγματικότητα
14. Είναι συνήθως παθητικό
15. Δεν αντιλαμβάνεται οδηγίες δύο βημάτων με
επιρρήματα
16. Δεν λέει σωστά το ονοματεπώνυμό του
17. Δεν χρησιμοποιεί σωστά τον πληθυντικό και τους
παρελθόντες χρόνους
18. Δεν θέλει να μιλά για το πώς πέρασε τη μέρα του
19. Δεν μπορεί να φτιάξει πύργο με 6-8 κύβους
20. Δεν κρατά άνετα έναν μαρκαδόρο
21. Δεν μπορεί να βγάλει τα ρούχα του
22. Δεν μπορεί να πλύνει καλά τα δόντια του
23. Δεν μπορεί να πλύνει και να στεγνώσει τα χέρια
του
Διαβάζοντας τα παραπάνω, εύλογα θα αναρωτηθείτε
πόσο αυστηρή είναι η επίτευξη αυτών των αναπτυξιακών ορόσημων και τι δείχνουν
για τη νοημοσύνη του παιδιού.
Ο Δρ. Μηνάς Καπετανάκης ξεκαθαρίζει πως «κάθε
αναπτυξιακό ορόσημο χαρακτηρί-ζεται από ένα χρονικό εύρος μέσα στο οποίο
αναμένεται να επιτευχθεί, ενώ υπάρχει σημαντική διακύμανση ανάμεσα στα παιδιά,
ακόμα και όταν πρόκειται για αδέρφια, πάντα στο πλαίσιο του απόλυτα
φυσιολογικού. Επίσης, η ταχύτητα με την οποία ανα-πτύσσεται το παιδί, δεν
μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως στοιχείο πρόβλεψης της ευφυΐ-ας, ή της τελικής του
εξέλιξης».
Σε κάθε περίπτωση, ο παιδίατρος είναι αυτός που
μετά από συνολική εκτίμηση του παιδιού θα αποφανθεί αν αναπτύσσεται φυσιολογικά
ή αν έχει ενδείξεις προβλημάτων. «Για να είστε, λοιπόν, σίγουροι ότι το παιδί
σας αναπτύσσεται φυσιολογικά, πρέπει να παρακολουθείται ανά τακτά χρονικά
διαστήματα από παιδίατρο. Οι επισκέψεις αυτές περιλαμβάνουν την εκτίμηση της
ανάπτυξης του και τους απαραίτητους εμβολιασμούς και συμπίπτουν με την αναπτυξιακή
εξέλιξη και τις ακραίες στιγμές ολοκλήρωσης των αναπτυξιακών ορόσημων. Επίσης,
αποτελούν ευκαιρία για έγκαιρο εντοπισμό δυσκο-λιών στην ανάπτυξη και την
οργάνωση της κατάλληλης αντιμετώπισης. Στην περίπτω-ση αυτή, όσο ταχύτερα
ξεκινήσει η θεραπεία, τόσο καλύτερα τα αποτελέσματα», κα-ταλήγει ο Δρ.
Καπετανάκης.
.png)
